محیط سیاسی قبل از قیام از منظر امام حسین
محیط سیاسی قبل از قیام از منظر امام حسین
بخش اول
در این بخش می خواهیم به بررسی عوامل نهضت عاشورا از دیدگاه امام حسین (ع) بپردازیم. نکته اول این است که تعرض حاکمیت به ابا عبد الله (ع) به خاطر عدم پذیرش بیعت با یزید ابن معاویه بوده، در نتیجه باید در ابتدا این سئوال را بپرسیم که چرا حسین ابن علی (ع) با یزید ابن معاویه بیعت نکرد؟
صالحی نجف آبادی در کتاب شهید جاوید بیان می کند که حضرت ابا عبدالله (ع) به چند علت نمی توانست خلافت یزید را قانونی و اسلامی اعلام نماید( بیعت کردن با یزید یعنی پذیرش قانونی و اسلامی بودن خلافت یزید):
- اینکه یزید خلیفه مسلمین باشد و رهبر و پیشوا آنان، این معنی رابه ذهن متبادر می کند که خود بیشترین تعلق را به دین دارد، که این خلاف واقع بوده و امام از دروغگویی مبرا ست و نمی تواند دروغ بگوید. لذا پذیرش بیعت با او پذیرش این دروغ بوده و برای امام این امکان وجود نداشته است.
- از سویی سپردن حاکمیت جامعه ای به فردی نالایق عملی خلاف وجدان انسانی ست
- نکته دیگر این است که در سوره مائده آیه دوم به صراحت بیان شده است که ولاتعاونوا علی الاثم و العدوان یعنی به گناه و تجاوز کمک نکنید و پذیرش بیعت با یزید ابن معاویه به نوعی تحمیل این بیعت به جامعه مسلمین از طرف امام حسین (ع) بوده و خلاف نص صریح کلام الله است
- تصویب خلافت یزید از طرف ابا عبد الله (ع) در حالیکه قدرت بر امتناع داشت باعث گمراهی مردم نیز می شد. این اتفاق در خصوص معاویه نمی توانست بیفتد چون معاویه به ظواهر اسلام عمل می کرد و مطابق بیعت امام حسین مجتبی (ع) خلافتش ادامه داشت
- پذیرش خلافت یزید از سوی امام حسین (ع) در واقع به طور غیر مستقیم ضربه ای هولناک بر ریشه اسلام نوپا بود تا زآن پس خلافت نه بر اساس کلام الله و سیره رسول الله (ص) بلکه برحسب توازث به هر که می خواهد برسد
- اگر بیعتی صورت می گرفت و امام حسین (ع) در رهن بیعت یزید قرار می گرفت، چراغ جنبش اصلاحی توسط حضرت ابا عبد الله (ع) خاموش می شد. چراغی پس از 1400 سال همچنان راهنما و راه گشا ست.
محیط سیاسی قبل از قیام از منظر امام حسین
بخش دوم
چرا امام حسین (ع) بر علیه یزید حرکتی را آغاز کرد؟
آنچه از زمانه قیام در دیدگاه حسین ابن علی (ع) وجود دارد این است که نه از عدالت خبری بوده و نه از آزادی، خلافت در حال تبدیل شدن به سلطنت بوده، سیره رسول الله (ص) در ساده زیستی و عمل به نظر جامعه مسلمین که حتی در خلفای راشدین نیز جاری و ساری بوده، در حال از بین رفتن بوده است. عمل به ظواهر اسلام توسط معاویه حرکت آزادیبخش و اصلاح گر امام حسین (ع) را به تاخیر می انداخت. شیخ مفید در الارشاد اشاره دارد که ابا عبد الله (ع) منتظر مرگ معاویه بود تا با مرگ وی فرصت انقلاب اصلاحی را بدست بیاورد و آنگاه شروع به قیام و اقدام نماید.
حکومت پیش از هر گونه اقدام از طرف امام حسین (ع)، جهت جلوگیری از هر گونه جنبش اصلاحی، ایشان را تحت فشر قرار داد که با یزید بیعت کند و عامل سلب امنیت مهمترین عامل برای شروع حرکت اصلاحی امام حسین (ع) شد که دلیل موجهی برای هجرت ایشان از مدینه به مکه آن هم به شکل مخفیانه و شبانه بود. این اقدام ذهن عدالتخواهان و آزادی خواهان جامعه مسلمین را که سال ها در فضای ارعاب و اختناق ماموران خفیه معاویه منظر وزیدن نسیم خوش عدالت بودند را تحریک نمود. بدیهی ست همه مشتاق بودند که چنین جنبش ازادی بخی در درجه اول باید به دست رییس خاندان رسالت که دوست و دشمن به لیاقت و محبوبیتش اعتراف و اذعان داشتند انجام گیرد.
محیط سیاسی قبل از قیام از منظر امام حسین
بخش سوم
حرکت ابا عبد الله (ع) از مدینه به مکه باعث تحریک ذهن ازادی خواهان جامعه مسلمین شد و سیل نامه ها و در خواست های انان از امام حسین (ع) برای پذیرش زمامداری را در تاریخ ثبت کرده است. یکی از مکان هایی که بیشترین نامه را برای ایشان فرستاده بودند شهر کوفه بود. این شهر که بیشتر یک شهرک نظامی بود در زمان خلیفه دوم برای حمله به ایران و شامات طراحی شده بود و خاطره عدالت خواهی امام علی (ع) هنوز در آن پابرجا بود. بسیاری از شیعیان علی ابن اب طالب (ع) پس از حکومت چهار و سال نیمه ایشان در کوفه ساکن شده بودند و قبایل خود را نیز به این شهر برده بودند. در نتیجه این شهر از پایگاه مهم پیروان حضرت علی (ع) شده بود و بهطریق اولی پس از امام حسن مجتبی (ع) بیعت شان با حضرت ابا عبد الله (ع) بود. مردم کوفه بوسیله نامه ها و نمایندگان خود صدای استغاثه و تظلم خواهی خویش را به گوش امام حسین (ع) رساندند و شدیداً از آن حضرت در خاوست می کردند که زمامداری را قبول فرمایند.
حضرت برای اینکه تصمیم خود را بگیرند یکی از افراد مورد وثوق خود را به نام مسلم ابن عقیل که پسر عموی ایشان نیز بودند به نمایندگی از خویش به شهر کوفه فرستادند تا اوضاع سیاسی را به طور دقیق بررسی کند و معلوم سازد که آیا برای تشکیل حکومت و برگرداند خلافت به خاندان وایت و امامت، نیروی کافی در شهر کوفه و در بین بزرگان این شهر موجود است یا نه؟
اگر شرایط را مساعد می دید، به ایشان اجازه دادند که از مردم کوفه و بزرگان قبایل برای قیام و جهاد بیعت بستاند.
محیط سیاسی قبل از قیام از منظر امام حسین
بخش چهارم
در جلد چهارم تاریخ طبری امده که مسلم ابن عقیل پس از چهل روز با مطالعه و بررسی دقیق جوانب مختلف سیاسی و اجتماعی کوفه، نوع آرایش موافقان و مخالفان، بررسی قدرت طرفداران بنی امیه و شیعیان علی ابن ابی طالب (ع) گزارش داد که برای تشکیل حکومت و علنی کردن قیام نیروی انسانی به حد کافی وجود دارد و اکثریت قریب به اتفاق مردم وفه داوطلب پشتیبانی امام حسین (ع) هستند و حتی در نامه خود تاکید کرده وبد که ابا عبدالله (ع) هر چه زودتر به سوی کوفه حرکت کند. شیخ مفید در ارشاد بیان می دارد که مسلم ابن عقیل دستور داشت نظر عموم خردمندان کوفه را بررسی کند و اگر انان با حرکت ابا عبد الله (ع) مومافق هستند گزارش بدهد. بنابر این گفته شیخ مفید انچه مسلم ابن عقیل در نامه نوشته و تاکیدی که درباره حرکت امام حسین (ع) بیان کرده نظر عموم بزرگان و خردمندان دوراندیش کوفه بوده نه احساسات تو خالی مردم عوام کوفه، در نتیجه تکلیف و حجت بر ابا عبدالله (ع) تمام شده و ایشان بر خویش لازم داسنته که برای زنده کردن اسلام اقدام فرمایند. آنچه باید در این مرحله بررسی نماییم عواملی ست که ابا عبد الله (ع) به عنوان یکی از بزرگان عصر خود باید جهت پیروزی حرکت اختمالی خود بررسی می کردند. باید از منظر امام حسین (ع) به مسئله نگاه کنیم و ببینیم که چه عواملی را در نظر گرفته بودند که می توانست جزو عوامل پیروزی و موفقیت ایشان در حرکت آغاز شده خویش می دانستد.
صالحی نجف آبادی در شهید جاوید این عوامل را ذیل چند بخش ارائه داده که عبارتند از :
ضعف حکومت، رنجش مردم، افکار عمومی، لیاقت رهبری و نیروهای داوطلب.
در بخش های آتی به بررسی هر یک از موارد می پردازیم و بررسی می کنیم که چگونه این عوامل در تصمیم نهایی حضرت ابا عبد الله (ع) تاثیر گذار بوده اند.
محیط سیاسی قبل از قیام از منظر امام حسین
بخش پنجم
صالحی نجف آبادی در شهید جاوید اولین عامل پیروزی امام حسین (ع) را ضعف حکومت دانسته زیرا حکومت یزید را به چند دلیل از حکومت معاویه ضعیف تر می داند. این دلایل عبارتند از:
- اولین دلیل یه دلیل عمومی ست. همواره هر حکومتی در دوره انتقال حاکمیت دچار نوسان و تزلزل می گردد. مردم با دیده تردید به حاکم جدید می نگردند و منتظرند ببینند زمامدار جدید می تواند بر اوضاع مسلط گردد یا نه ؟
- دلیل دیگر ضعف حکومت یزید البته در شخصیت او و خامی و بی لیاقتی شخصی وی بود. بسیاری از سیاستمداران ورزیده اطمینان نداشتند که یزید بتواند بر اوضاع مسلط گردد و او را فردی لایق برای این امر نمی دانستند. این یک دلیل عمومی بود و به پیروان علی ابن ابی طالب و خاندان ولایت (ع) نیز مربوط نبود. به طور مثال می توان به عبد الله ابن زبیر اشاره نمود. او نیز در همین زمان در مکه علیه یزید شورش کرد و با تجهیزنیوروی نظامی آماده مقابله با حکومت شد این شورش در حدی بود که پس از واقعه عاشورا یزید سپاه چند هزار نفری برای سرکوب او به مکه فرستاد که سرانجامش در تاریخ امده است. مثال دیگر نیز شورش نجدة ابن عامر حنفی در یمامه بود.
- شیخ مفید در ارشاد بیان می کند که پس از حرکت امام حسین (ع) از مکه به مدینه ماموران مسلح حکومت آن حضرت را تعقیب نموده و خواستند او را به مکه بر گردانند که در مقابل مقاومت ابا عبد الله (ع) عاجز شده و برگشتند. همین نیز از دلایل ضعف حکومت جدید است که والی او در مدینه توانایی برگرداندن امام حسین (ع) را به مدینه و تحت الحفظ قرار دادن وی را ندارد. همین ضعف در کوفه نیز وجود دارد. حاکم کوفه که نعمان ابن بشیر و از انصار صدر اسلام بود نیز نتوانست جلو جنبش مردم کوفه و فعالیت های سیاسی مسلم ابن عقیل را بگیرد. حکوکت برای جبران این ضعف خود در کوفه مجبور به استفاده از عبید الله ابن زیاد شد. از سویی رفتار ددمنشانه و سبوعانه عبید الله ابن زیاد نیز دلیلی بر ضعف حکومت است که برای تسلط بر امور حاکمیت داخلی خویش مجبور به استفاده از کشتن و دار کشیدن و زندانی کردن مردم خود دارد. ترس از سقوط حکومت های را تا این به اعمال قساوت مجبور می کند.
محیط سیاسی قبل از قیام از منظر امام حسین
بخش ششم
رنجش مردم از حکومت مرکزی دومین دلیل از عوامل پیروزی احتمالی امام حسین (ع) در جنبش اصلاحی آغاز شده اش بود. ستم گیری های بی حد و حصر معاویه در دوران حدود بیست ساله حکومتش جان مردم آزاده را به لب رسانده بود. عدم سریان عدالت در جامعه باعث رنجش مردم شده بود ولی ترس از ماموران خفیه دستگاه حاکمیتی معاویه مهمترین عاملی بود که جلوی هر گونه حرکتی را از مردم می گرفت. بعدها معاویه ابن یزید که چند صباحی حاکم سفیانی جهان اسلام شد به بیان یعقوبی در جلد دوم تاریخ یعقوبی گفته بود که فما نجهل کراهتکم لنا و طعنکم علینا ما میدا نیم که شما از ما رنجیده اید و بر ما اعتراض دارید. این که غیر از کوفه از خراسان بزرگ، یمن، آذربایجان، اهواز و سایر استان ها و ولایات جهان اسلام نیز برای امام حسین (ع) نامه حمایت امده بود، علم های مخالفت علیه حکومت یزید در حجاز و نیروهای داوطلب کوفه همه و همه این ظن قوی را تقویت می کرد که در صورت استقرار قیام در کوفه که از نظر سوق الجیشی مرکزیت دارد، با حمایت افراد ناراضی در سراسر حکومت اسلامی امکان پیروزی جنبش بسیار زیاد است.
در کنار این رنجش از حکومت می توان از اقبال افکار عمومی نسبت به زمامداری امام حسین (ع) نیز نام برد. احساسات مثبت مردم و موافقت افکار عمومی در قسمت های قبلی بررسی نموده بودیم. این اقبال می توانست نیروی بزرگی در برابر نیروی شامات که بیشتر طرفدار خاندان ابی سفیان بودن ایجاد کند و حاکمیت دچار تشتت شود. مانند زمان امیر المومنین (ع) که در برابرش معاویه بود در صورتی که در این زمانه در برابر امام حسین (ع) یزید ابن معاویه بود که شمه ای از سیاست و کیاست و حیله ورزی معاویه را نیز نداشت. طبری در جلد چهارم تاریخ طبری بیان می کند افکار عمومی مردم کوفه و بصره پشتیبان امام حسین (ع) و خواهان حکومت ابا عبد الله (ع) هستند.
محیط سیاسی قبل از قیام از منظر امام حسین
بخش هفتم
نکته دیگری که می توان در عوامل پیروزی جنبش به آن اشاره کرد لیاقت رهبری در امام حسین (ع) بوده که به اعتراف دوست و دشمن رسیده است. او که تنها باز مانده از اصحاب کسا و پنج تن آل عبا (ع) است لایق ترین فردی بود که در سراسر کشور عظیم اسلامی وجود داشت. معاویه ابن ابی سفیان به پسرش یزید می گفت حسین احب الناس الی الناس. این جمله را ابن عساکر در جلد چهارم التهذیب بیان می کند که یعنی حسین ابن علی (ع) در نظر مردم از همه مردم محبوب تر است. دقت کنید که این جمله از بزرگترین دشمن خاندان بنی هاشم یعنی معاویه است.
دلیل دیگری که می توان به آن اذعان داشت که در پیروزی یک جنبش بسیار موثر است دلیل همراهی یاران و نیروهای اطراف یک فرمانده و زمامدار است. خیلی فرق است بین نیروهای تسخیری و استیجاری با نیروهای داوطلب. ارتش داوطلب تا سر حد جان پیکار می کند در صورتی که ارتش استیجاری و تسخیری هنگام سختی تسلیم دشمن می شود. بین هیجده هزار تا چهل هزار با گریه شوق دست نماینده امام را به عنوان بیعت فشرده بودند که سردمداران شان امثال مسلم ابن عوسجه و حبیب اابن مظاهر و عابس ابن ابی شبیب شاکری رضوان الله علیهم بودند. شیخ مفید در ارشاد از مثیر الاحزان، جلد چهارم تاریخ طبری و جلد هشتم تاریخ ابن کثیر نقل می کند که اهل کوفه به امام حسین (ع) اطلاع دادند که صد هزار نفر از مردم کوفه اماده پشتیبانی شما هستند. شیخ طوسی نیز در تخلیص الشافی اورده که مسلم ابن عقیل از بیشتر اهل کوفه برای امام بیعت گرفت. در جلد سوم سیر النبلا نوشته شمس الدین ذهبی نیز آمده که نمایندگان مردم کوفه دفتر و دیوانی به حضور امام اوردند که نام صد هزار نفر از طرفداران آن حضرت در آن ثبت شده بود. و صد البته می دانیم که این امضا فقط در کوفه و نهایتش در بصره امضا شده بود. اهالی مدائن و حجاز و اهواز و دیلمان و خراسان و… در این سیاهه نیستند.
محیط سیاسی قبل از قیام از منظر امام حسین
بخش هشتم
طبق نظر علمای بزرگ شیعه از وقتی که امام حسین (ع) تصمیم گرفت به کوفه برود تا وقتی که با حر ابن یزید ریاحی برخورد کرد از نظر مجاری طبیعی امکان داشت که در این مبارزه پیروز گردد و ریشه حکومت ظلم را بسوزاند. مرحوم سید مرتضی نابغه کم نظیر م مغز متفکر شیعه در تنزیه الانبیا و رییس فقهای شیعه و دانشمند بزرگ شیخ طوسی در تخلیص الشافی این نظر را بیان داشته اند. شواهد تاریخی زیادی در این خصوص وجود دارد که به چند نمونه از آن اشاره می کنیم.
در جلد چهارم تاریخ طبری نامه ای از حسین ابن علی (ع) به بزرگان بصره نقل شده که در بخشی از آن امام حسین (ع) مرقوم فرموده اند : خداوند محمد (ص) را به رسالت خود برگزید و سپس او را به جهان دیگر برد و ما اهل بیت برای خلافت رسول خدا (ص) از مردم دیگر شایسته تر بودیم ولی قوم مت خلافت را از ما گرفته به خود اختصاص دادند و ما برای حفظ وحدت اسلامی این ظلم را تحمل کردیم در حالیکه یقین داشتیم ما برای خلافت اسلامی شایسته تر هستیم از کسانی که بر این مقام تکیه زده اند. اینک فرستاده خود را با این نامه فرستادم و شما را دعوت می کنم که به منظور زنده کردن کتاب خدا و سنت رسول الله (ص) کمک کنید چون سنت اسلام مرده و بدعت جای آن را گرفته است . اگر سخن مرا بشنوید و به دستور من عمل کنید شما را به راه سعادت رهبری خواهم کرد.
نگارش این چنین نامه ای و دعوت صریح امام از مردم بصره به وبی روشن میکند که ایشان امکان پیروزی جنبش خود را متصور بوده اند و می خواستند که با پیروزی و تشکیل حکومت سنت فراموش شده رسول الله (ص) را زنده کرداند.
سید ابن طاووی در لهوف بیان می کند که پس از این نامه یزید ابن مسعود نهشلی در بصره نیرویی تدرک دید و امادگی خود و نیروهای خود را برا یتقویت ارتش ملی کوفه بوسیله نامه ای به عرض رسانید و امام خرسند سد و درباره او دعای خیر فرمود.
محیط سیاسی قبل از قیام از منظر امام حسین
بخش نهم
شاهد دیگر بر مدعای بخش قبل نامه ای است که امام حسین (ع) از منزل حاجز برای مرم کوفه نوشته اند. شیخ مفید در ارشاد و طبری در جلد چهارم تاریخ طبری بیان می کنند که وقتی گزارش مسلم ابن عقیل به امام رسید در منزل حاجز ایشان نامه ای برای مردم کوفه نوشتند و از اینکه روسا و بزرگان ککوفه زیر نظر مسلم ابن عقیل متفق و یکدل شده اند که حکومت دلخواه آن حضرت را تشکیل دهند ابراز خرسندی می نمایند و برای اینکه بزرگان کوفه تصمیم گرفته بودند خلافت اسلامی را به اهل بیت پیامبر (ص) برگردانند در حق آنان دعای خیز می فرمایند. قسمتی از این نامه عبارت است : نامه مسلم ابن عقیل از رای پسندیده شما حکایت می کند و خبر می دهد که بزرگان شما متفق گشتند تا به ما کمک کنند و خلافت اسلامی را که حق ماست به ما برگردانند . پس از خدا خواستتم که برای ما خیر و موفقیت پیش آورد و بزرگترین پاداش را در مقابل این زحمتی که کشیده اید به شما بدهد. من در سه شنبه هشتم ذی الحجه روز ترویه از مکه به سوی کوفه رهسپار شدم و فرستاده من که بر شما وارد شد با جدیت و استقامت بیشتری اماده باشید که من همین روزها بر شما وارد خواهم شد.
بدیهی ست نوشتن اینطور نامه وقتی عاقلانه است که امکان چیروزی در جنبش متصور باشد.
این لحن در روز عاشورا نیز و در خطببه های آن حضرت در روز عاشورا نیز وحود دارد. ابن عساکر در جلد چهارم تاریخ ابن عساکر، خوارزمی در مقتل خوارزمی و سید ابن طاووس در لهوف خطبه ای از امام حسین در روز عاشورا روایت می کنند که گویا این مطلب است.
ایشان می فرمایند : مرگ بر شما جمعیت! آیا انگاه که ما را به فریادرسی خود خواندید و ما برای نجات شما شتافتیم با نیرویی که از ما درددست شماست به جنک ما آمدید و اتشی را که ما می خواستیم با آن خانمان دشمن مشترک را بسوزانیم برای ناوبد کردن ما برافروختید چس به نفع عمال حکومت که دشمنان شما هستند و بر ضد ما که دوستان شما هستیم اجتماع کردید در حالی که نه از کارگزاران حکومت عدالتی بدیدع و نه به خیر آنان امیدوار هستید.
از این سخنان امام معلوم می شود ان حضرت بدین منظور به سوی کوفه حرکت کرده است که با پشتیبانی نیورهایی که نماینده وی مسلم ابن عقیل آماده کرده بود به فریا مردم ستمدیده برسد و از آن نیروهای آتشی برفروزد و ریشه استبداد سیاه را به سوزاند.
بیشتر بخوانید:
محیط سیاسی قبل از قیام امام حسین
زندگی نامه امام حسین
شرح دعای عرفه
