شرح دعای عرفه

شرح دعای عرفه به صورت کامل

دعای عرفه امام حسین ع در روز نهم ذی الحجه، احتمالا سال 59 هجری و در صحرای عرفات خوانده شده است.
قسمت اول

روز عرفه چه روزی ست؟

نهم ذی الحجه (یک روز قبل از عید اضحی) که بنابر فقه شیعه حج گزاران باید ظهر تا غروب در عرفات وقوف کنند. در فضیلت این روز همان بس که نقل از معصوم است که هر که در ماه صیام مغفرت حق تعالی را شامل نشده، امید به عرفه داشته باشد. ” مَن لَم یُغفَر لَهُ فی شَهر رمضان، لَم یُغفَر لَهُ الی قابِلٍ الّا ان یَشهَدَ عَرَفَه”. وجه تسمیه این روز به وقوف در صحرای عرفات است که هر کس در هر نقطه که قرار میگیرد در عرفه است و عرفات نام کل منطقه است. اهمیت روز عرفه به آن است که در واقع روز آغاز مناسک حج است. حج گزاران در صحرا گرد هم می آیند و ضمن دعا و استغفار ، شکر گزار حق تعالی برای ادای فریضه مهم حج هستند. نظر به این اهمیت ائمه هدی علیهم السلام ادعیه متفاوتی را در این روز خوانده اند که مشهور ترین انها دعای عرفه امام حسین و امام سجاد علیهما السلام ست. شیخ صدوق در “ادعیه الموقف” ادعیه خوانده شده ائمه هدی( ع) را جمع آوری کرده است.
امام باقر علیه السلام فرموده اند : ” روز عرفه روز دعا و درخواست از خداوند است” بهمین دلیل به توصیه ائمه هدی (ع) گرچه دعا و روزه هر دو مستحب است اما تنها موردی که در روایات دعا مرحج است روز عرفه می باشد.
از سویی شهادت مسلم ابن عقیل پسر عمو و سفیر حضرت اباعبدالله (ع) و همچنین هانی ابن عروه مذحجی که از شیعیان امام حسین(ع) در کوفه بودند نیز در این روز است.

قسمت دوم

معرفی دعای عرفه :

دعای عرفه امام حسین(ع) از جمله ادعیه ای ست که شیعیان در روز نهم ذی الحجه موسوم به روز عرفه در صحرای عرفات یا جاهای دیگر می خوانند . یکی از اشتباهات مرسوم این تصور ست که دعا در حج سال 61 انجام شده که باطل است چون در حج قبل از حادثه عاشورا امام حسین(ع) مناسک را در روز هفتم به عمره بدل و نیمه رها کرده بودند و در عرفات توقف نداشتند. شیخ حسین انصاریان نوشته اند که برخی قرائن دعا را مربوط به سال قبل از آن می دانند. راویان می گویند که در آخرین ساعات روز عرفه حضرت اباعبدالله(ع) با جمعی از خویشان از چادر بیرون آمدند و با نهایت خضوع و خشوع در طرف چپ کوه و رو به کعبه ایستاده اند و شروع به خواندن دعا نموده اند. شیخ حسین انصاریان معتقد است اگر کسی بتواند به عمق مسائل مطرح شده در این دعا پی ببرد، یک مومن کامل از منظر عمل و معرفت خواهد شد.
سند دعا :
در بررسی اسناد روایات سه راه وجود دارد: اولی از راه وثاقت و اصالت و صداقت راوی ست و دیگری از راه بلندی محتوا و اتقان متن و گاهی هم از راه شواهدو قرائن منفصل و متصل. از اینرو بررسی سندی احادیث و روایات موضوعیت ندارد بلکه طریقیت دارد.
دعای عرفه توسط دو برادر به نامهای بشر و بشیر از پسران غالب اسدی روایت شده که آیت الله خویی بشر را از صحابه امام حسین (ع) و امام سجاد (ع) و بشیر را راوی از امام حسین (ع) می داند.
علامه شعرانی بشیر را صاحب بلاغت و فصاحت در کلام دانسته و راوی خطبه معروف حضرت زینب (س) در کوفه و حضرت سجاد (ع) را هم ایشان معرفی می کند. اما برخی محدثان یقین به سند نیایش ندارند البته مطابق با عظمت محتوا آن را بی نیاز از سند می دانند.

قسمت سوم

سند دعای عرفه:

دعای عرفه دو بخش دارد. فراز نخست در بین راویان مشترک است اما درباره فراز دوم اختلاف است.
سید ابن طاووس (قرن هفتم) در مصباح الزائر و اقبال الاعمال، کفعمی(قرن نهم) در البلد الامین، و پس از این دو مجلسی(قرن یازدهم) در بحارالانوار و زادالمعاد و شیخ عباس قمی در مفاتیح الجنان این دعا را نقل کرده اند.
اما قسمت پایانی را سید ابن طاووس در کتاب دیگرش یعنی اقبال الاعمال آورده اند البته در برخی از نسخ همین کتاب نیز نقل نشده. مجلسی هم در صدور این بخش از امام حسین (ع) تردید کرده و احتمال می دهد این بخش سپس تر توسط برخی مشایخ صوفیه به کتاب ملحق شده است.
جلال الدین همایی در پاورقی مقدمه کتاب مولوی نامه این بخش از دعا را منسوب به ابن عطا الله اسکندرانی شاذلی تاج الدین ابوالفضل احمد ابن محمد صوفی عارف معروف سده هفتم می داند و سند خود را هم نسخه قدیمی کتاب ” الحکم العطائیه ” بیان می کند و علامه طهرانی در روح مجرد تایید می کند.
آیت الله شبیری زنجانی هم می فرمایند که بخش بعدها به دعا ملحق شده است.
آیت الله جوادی آملی اما معتقد است سید ابن طاووس در اقبال الاعمال نقل کرده گرچه در برخی نسخ دست نویس بر اثر شهود نسیان نسخه نویسان نیامده اما علامه شعرانی فرموده اند در نسخه ای قدیمی در آستان قدس کتابت شده بود. از سویی محتوای بلند دعا صدور شاهد صدور متن از معصوم علیهم السلام است. بخش نخستین محتوای عمومی دارد اما سلطان مباحث دعای عرفه و کوهان معارف آن، فراز پایانی دعاست که شباهت محتوایی با سخنان دیگر امام علیه السلام نیز دارد.

قسمت چهارم

نیایش امام حسین (ع) در روز عرفه :

فکر می کنم نیایش نوعی گفتگو بین دعا کننده و دعا شنونده باشد. قائل به این گفتگو در کلام الله هم هستم. یا ایها الذین آمنوا های قران خطاب عاشقانه حضرت حق است و رب و ربنا ها هم به بندگان یاد می دهد با معشوق هستی چه بگویند.
در آغاز طرف گفتگو معرفی می شود. امام حسین (ع) در ابتدا به بیان صفاتی از جمال و جلال خداوند می پردازد. جالب این است که اولین اسم از اسماالله در این دعا سمیع است. در ادامه نسبت دو طرف گفتگو تعیین می شود. شهادت داده می شود به ربوبیت حضرت حق. سپس اشاره به نحوه تولد و رشد آدمی. در مرحله تولد اولین رافت و لطف و احسان حق را عدم تولد در میان آنانی که کافر بودند می شمرد و در ادامه تشریح نحوه خلقت و لطف و احسان حق به او که حتی نادانی و گستاخی ش منع دلالت راهنمایی جهت نزدیکی به حق نشد
لَمْ يَمْنَعْكَ جَهْلى وَجُرْاءَتى عَلَيْكَ اَنْ دَلَلْتَنى اِلى ما يُقَرِّبُنى اِلَيْكَ

سپس امام حسین(ع) می فرماید:
فَاِنْ دَعَوْتُكَ اَجَبْتَنى وَاِنْ سَئَلْتُكَ اَعْطَيْتَنى وَاِنْ اَطَعْتُكَ شَكَرْتَنى وَاِنْ شَكَرْتُكَ زِدْتَنى، کُلُّ ذلِكَ اِكْمالٌ لاَنْعُمِكَ عَلَىَّ وَاِحْسانِكَ اِلَىَّ
اگر بخوانمت اجابت کنی، اگر از تو بخواهم عطایم کنی، اگر اطاعت کنم قدردانی می فرمایی، و اگر شکر کنم بر نعمتم می افزایی و همه اینها کامل کردن نعمت هایت بر من و احسانت به سوی من است.
زین پس امام حسین(ع) با تنزیه پروردگار با عبارت فسبحانک سبحانک …. شروع به برشمردن نعمت های الهی می کند

قسمت پنجم

یادآوری نعمات الهی در دعای عرفه امام حسین (ع):

امام حسین(ع) در یادآوری نعم الهی ظرافتی به کار برده که برای شهادت ایمان خویش شاهدانی می گیرد که این شاهدان به نوعی آناتومی بدن خود دعا کننده است تا آنجا که شمارش این نعم الهی را از حد توان شمارندگان خارج می داند با عباراتی زیبا
وَلوْ حَرَصْتُ اَنـَا وَالْعآدُّونَ مِنْ اَنامِكَ أَنْ نُحْصِىَ مَدى اِنْعامِكَ سالِفِهِ وَ انِفِهِ ما حَصَرْناهُ عَدَداً وَلا اَحْصَيناهُ اَمَداً
و اگر من و همه شمارندگان حرص ورزیم برای شمارش نعمت های سابقه دار و بی سابقه ات هرگز نه میتوانیم به شماره آوریم و نه می توانیم اندازه آن را احصا کنیم.
در اینجا به کلام الله استناد می کند که وَاِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ الله لا تُحْصُوها
پس از این مراحل امام حسین(ع) مسئلت از ذات حق را آغاز می کنند

اولین درخواست ها:

اَللّهُمَّ اجْعَلْنى اَخْشاكَ كَانّى أَراكَ وَاَسْعِدْنى بِتَقويكَ وَلا تُشْقِنى بِمَعْصِيَتِكَ وَخِرْلى فى قَضآئِكَ وَبارِكْ لى فى قَدَرِكَ حَتّى لا احِبَّ تَعْجيلَ ما اَخَّرْتَ وَلا تَاْخيرَ ما عَجَّلْتَ اَللّهُمَّ اجْعَلْ غِناىَ فى نَفْسى وَالْيَقينَ فى قَلْبى وَالاِخْلاصَ فى عَمَلى وَالنُّورَ فى بَصَرى وَالْبَصيرَةَ فى دينى وَمَتِّعْنى بِجَوارِحى وَاجْعَلْ سَمْعى وَبَصَرى اَلْوارِثَيْنِ مِنّى وَانْصُرْنى عَلى مَنْ ظَلَمَنى
امام حسین(ع) می فرمایند : خداوندا چنانم خشیت ده که انگار تو را می بینم و مرا به رعایت تقوای خویش سعادتمند کن و به معصیت از تو اهل شقاوتم مگردان ومرا در برابر قضاء خودت پذیرا نما و در قَدَر خود برای من برکت قرار ده بطوریکه دوست نداشته باشم آنچه تو آنرا به تاخیر می اندازی و به تاخیر نیاندازم آنچه تو در آن تعجیل کرده ای. بارالها بی نیازی را در نفسم و یقین را در قلبم و اخلاص را در عملم و نور را در بینایی ام و بینایی ام را در دینم قرا ده و مرا از جوارح برخوردار کن و گوش و چشم را وارثان من قرار ده و مرا در برابر آنکه به من ظلم روا میدارد یاری فرما

قسمت ششم

یادآوری نعمات الهی در دعای عرفه امام حسین (ع):

از اینجا به بعد عبارات قابل تامل ” رب بما … ” شروع می شوند:
رَبِّ بِما بَرَاءْتَنْى فَعَدَّلْتَ فِطْرَتى
خدا به اینکه مرا پدیدآوردی پس در خلقتم تناسب نهادی
این جمله بندی هم ذکر نعمات الهی هست و هم نوعی درخواست را در خود مستتر دارد که از منظر ادبی حائز اهمیت است.
در ادامه فرازی از دعا بسیار جالب است. امام حسین(ع) از خداوند می خواهد که اِلى غَیْرِکَ فَلا تَکِلْنى.
مرا به غیر خود وامگذار. و سپس می پرسد خدایا مرا به که واگذار می کنی؟ اِلهى اِلى مَنْ تَکِلُنى؟
و پاسخ می دهد : اِلى قَریبٍ فَیَقْطَعُنى اَمْ اِلى بَعیدٍ فَیَتَجَهَّمُنى اَمْ اِلَى الْمُسْتَضْعَفینَ لى وَاَنْتَ رَبّى وَمَلیکُ اَمْرى
به نزدیکانم واگذارم می کنی تا با من به دشمنی برخیزند، یا به بیگانه می سپاری تا با من ترش رویی کند، یا به آنانکه مرا خوار می شمرند و حال اینکه تو پروردگار من و زمامدار منی.
در جملات دیگری امام حسین(ع) نوع جمله بندی را تغییر داده و در ضمن بیان صفات خداوند، درخواست خود را بیان کرده یا مَنْ عَفا عَنْ عَظیمِ الذُّنُوبِ بِحِلْمِهِ
ای آنکه با بردباری اش از گناهان بزرگ گذشت
با این معرفی در واقع از او طلب می کند که گناهان بزرگش را ببخشاید.
در ادامه امام حسین(ع) با عبارت اَنْتَ کَهْفى حینَ تُعْیینِى الْمَذاهِبُ فى سَعَتِها وَتَضیقُ بِىَ الاَرْضُ بِرُحْبِها (تو پناه منی زمانی که همه راه ها با همه وسعتشان درمانده ام کنند و زمین با همه پهناوری ش بر من تنگ آید) به نبود او و آثارش اشاره می کند.
وَلَوْلا رَحْمَتُکَ لَکُنْتُ مِنَ الْهالِکینَ وَاَنْتَ مُقیلُ عَثْرَتى
و اگر رحمت تو نبود هر آینه از هلاک شدگان بودم؛ و نادیده گیرنده لغزشم تویی

قسمت هفتم

یادآوری نعمات الهی در دعای عرفه امام حسین (ع):

امام حسین(ع) با اشاره به پرده پوشی، یاری رسانی حضرت حق ، صفات دیگری از او معرفی می کند تا آنجا که معترف می شود که جز او نمی تواند از او بگوید
یا مَنْ لا یَعْلَمُ کَیْفَ هُوَ اِلاّ هُو
یا مَنْ لا یَعْلَمُ ما هُوَ اِلاّ هُوَ
یا مَنْ لا یَعْلَمُهُ اِلاّ هُوَ
ای آنکه جز او نمیداند او چگونه است؟
ای آنکه جز او نمیداند او چیست؟
ای آنکه جز او ، او را نمی شناسد
سپس امام حسین(ع) دوباره به یادآوری یاری خداوند به نوع بشر و اجداد خویش به عنوان پیامبران سامی اشاره می کند. در ادامه باز هم اشاره دارد به آنچه بر او ارزانی داشته و آنها را بر می شمرد تا آنجا که به صراحت همه را از او می داند.
اَنْتَ الَّذى مَنَنْتَ اَنْتَ الَّذى اَنْعَمْتَ
تویی که عطا کردی، تویی که نعمت دادی …
تا آنجا که می فرماید : تَبارَکْتَ وَتَعالَیْتَ فَلَکَ الْحَمْدُ دآئِماً وَلَکَ الشُّکْرُ واصِباً اَبَداً
بزرگ و برتری، حمد و شکر همیشگی تو راست
حال پس از وصف معشوق نوبت به معرفی عاشق است. این معرفی با اعتراف آغاز می شود.
ثُمَّ اَنـَا یا اِلهىَ الْمُعْتَرِفُ بِذُنُوبى فَاغْفِرْها لی
سپس من ای پروردگارم اعتراف می کنم به گناهانم، پس مرا مورد مغفرت قرار بده
و امام حسین(ع) با عباراتی مانند اَنـَا الَّذى اَسَاْتُ شروع می کند به معرفی کردن خود.
این جملات با عبارت عجیبی تکمیل می شود
فَبِأَىِّ شَىْءٍ اَسْتَقْبِلُکَ یا مَوْلاىَ اَبِسَمْعى اَمْ بِبَصَرى اَمْ بِلِسانى اَمْ بِیَدى اَمْ بِرِجْلى اَلـَیْسَ کُلُّها نِعَمَکَ عِندى وَبِکُلِّها عَصَیْتُکَ
من با چه وسیله ای با تو روبرو شوم ای مولای من، با گوشم؟ با چشمم؟ با زبانم؟ با دستم؟ یا پایم؟آیا اینها همه نعمات و عطایای تو نزد من نیست؟ و من با همه اینها تو را معصیت کردم
سپس امام حسین(ع) اشاره می کنند به ستاریت حضرت حق و اینکه اگر از آنچه زمن مطلع بودی به پدر و مادر و خانواده و عشیره هم خبر میدادی ما انظرونی در من نگاه نمی کردند.

قسمت هشتم

یادآوری نعمات الهی در دعای عرفه امام حسین (ع):

پس از اظهار تضرع جملاتی را براساس ذکر معروف یونسیه دارند که
لا اِلهَ اِلاّ اَنـْتَ سـُبـْحانـَکَ اِنـّى کـُنـْتُ مـِنَ الظّالِمـیـنَ
با ذکر یونسیه خود را به ترتیب ظالم به نفس خویش، مستغفر، موحد، خائف، امیدوار، مشتاق، راغب، تهلیل گو، سائل، تسبیح گو، تکبیر گو معرفی می کند و با جملاتی به ثنا حق پرداخته و در ضمن ثناخوانی دعا می کنند.
اَللَّهُمَّ اِنَّکَ اَقْرَبُ مَنْ دُعِىَ وَاَسْرَعُ مَنْ اَجابَ وَاَکْرَمُ مَنْ عَفى وَاَوْسَعُ مَنْ اَعْطى وَاَسْمَعُ مَنْ سُئِلَ یا رَحمنَ الدُّنْیا وَالاْ خِرَهِ وَرحیمَهُما لَیْسَ کَمِثْلِکَ مَسْئُولٌ وَلا سِواکَ مَاْمُولٌ
اباعبدالله (ع) می فرمایند: خدایا تو نزدیک ترین کسی هستی که خوانده شود و سریعترین کسی که اجابت کند و بزرگوارترین کسی که گذشت کند و وسیع ترین کسی که عطا کند و شنواترین کسی که سوال شود ای رحمن دنیا و آخرت و رحیم آن دو؛ چون تو سوال شده ای نیست و غیر از تو آرزو شده ای وجود ندارد…
حضرت امام حسین(ع) در این بخش ها حوائج خود را طلب می کنند و افراد با تضرع و گریه آمین گویان همراهی شان می کنند و با عبارت زیر فراز نخست که در کتب و اقوال همه آمده به پایان می رسد:
یا اَسْمَعَ السّامِعینَ یا اَبْصَرَ النّاظِرینَ وَیا اَسْرَعَ الْحاسِبینَ وَیا اَرْحَمَ الرّاحِمینَ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ الِ مُحَمَّدٍ السّادَهِ الْمَیامینِ وَاَسْئَلُکَ اَللّهُمَّ حاجَتِىَ الَّتى اِنْ اَعْطَیْتَنیها لَمْ یَضُرَّنى ما مَنَعْتَنى وَاِنْ مَنَعْتَنیها لَمْ یَنْفَعْنى ما اَعْطَیْتَنى اَسْئَلُکَ فَکاکَ رَقَبَتى مِنَ النّارِ لااِلهَ اِلاّ اَنْتَ وَحْدَکَ لا شَریکَ لَکَ لَکَ الْمُلْکُ وَلَکَ الْحَمْدُ وَاَنْتَ عَلى کُلِّشَىْءٍ قَدیرٌ یا رَبِّ یا رَبِّ
امام حسین(ع) می فرمایند : ای شنواترین شنوندگان ای بیناترین بینندگان و ای سرعترین حساب رسان و ای مهربان ترین مهربانان درود فرست بر محمد(ص) و آل محمد(ص) آقا و سرور عالمیان و از تو می خواهم حاجتم را که اگر بر من عطا فرمایی یعنی منع آن بر من ضرری نداشته و اگر از من منع نمایی یعنی عطا کردنش برای من نفعی نمی داشته. از تو می خواهم که مرا از آتش جهنم رهایی دهی . خدایی نیست جز تو، یگانه تویی و شریکی برای تو نیست. مُلک از آن توست و ستایش برای توست و تویی که بر همه چیزی قادری ای پرورگار ای پروردگار

قسمت نهم

فراز دوم در دعای عرفه امام حسین (ع):

از اینجا فراز دوم که تردید در انتسابش به امام حسین (ع) بیشتر است شروع می شود با جملاتی عجیب زیبا :
اِلـهى اَنـَا الْفَقیرُ فى غِناىَ فَکَیْفَ لا اَکُونُ فَقیراً فى فَقْرى اِلـهى اَنـَا الْجاهِلُ فى عِلْمى فَکَیْفَ لا اَکُونُ جَهُولاً فى جَهْلى
امام حسین(ع) می فرماید که اگر غنی باشم در زندگانیم باز هم فقیرم که هو الغنی. پس چگونه ام اکنون که در زندگانی نیز در فقرم و اگر عالم باشم در امورات باز هم جاهل که هو العلیم پس چگونه ام اکنون که در امورات هم جاهلم و پس از جمله اینچنینی می فرماید خدایا تو قبل از پیدایش ناتوانی من خود را با لطف و مهربانی معرفی کرده ای پس اکنون چگونه ای وقتی که من ناتوانم و به همین سیاق جملاتی بسیار زیبا دارد که اِلهى وَصَفْتَ نَفْسَکَ بِاللُّطْفِ وَ الرأفَة لى قَبْلَ وُجُودِ ضَعْفى اَفَتَمْنَعُنى مِنْهُما بَعْدَ وُجُودِ ضَعْفى
در ادامه عبارات عجیبی را بیان می کند. عباراتی که حتی صفات حق را از هم بی نیاز و یگانه می کند و نسبت خود را در بین آنها جستجو می کند:
اِلهى تَقَدَّسَ رِضاکَ اَنْ یَکُونَ لَهُ عِلَّهٌ مِنْکَ فَکَیْفَ یَکُونُ لَهُ عِلَّهٌ مِنّى اِلـهى اَنْتَ الْغَنِىُّ بِذاتِکَ اَنْ یَصِلَ اِلَیْکَ النَّفْعُ مِنْکَ فَکَیْفَ لا تَکُونُ غَنِیّاً عَنّی
خدایا خشنودی تو منزه است از اینکه علتی از جانب تو داشته باشد، پس چگونه می تواند علتی از ناحیه من داشته باشد؟ خدایا تو بی نیازی از اینکه نفعی از جانب خویش به حضرتت برسد، پس چگونه بی نیاز از من نباشی؟
کَیْفَ تَخْفى وَاَنْتَ الظّاهِرُ اَمْ کَیْفَ تَغیبُ وَاَنْتَ الرَّقیبُ الْحاضِرُ اِنَّکَ عَلى کُلِّشَىْءٍ قَدیرٌ وَالْحَمْدُ لله وَحْدَهُ
چگونه پنهان شوی و تو آشکاری یا پگونه غایب شوی و حال آنکه تو دیده بان و حاضری
همانا تو بر همه چیز توانایی
و ستایش تنها از آن خداست، خدای یگانه.

معرفی کتاب:
• دعای عرفه امام حسین علیه السلام – شرح و ترجمه علامه ابوالحسن شعرانی – تصحیح و مقدمه صفر فلاحی
• شرح دعای عرفه – محمد علی فاضل ( حاجی فاضل خراسانی) – تقدیم جلال الدین آشتیانی – به زبان عربی
• عرفه و عرفات – سید عباس اسلامی کاشانی
• نیایش در عرفات – آیت الله صافی گلپایگانی
• نیایش امام حسین (علیه السلام) در صحرای عرفات – محمد تقی جعفری
• شرح گزیده ای از دعای عرفه – آیت الله جوادی آملی
• مظهر الغرائب – سید خلف ابن عبدالمطلب
• شرح دعال عرفه – شیخ محمد علی ابن شیخ ابی طالب زاهدی
• هدایت المستبصرین در شرح دعای عرفه – میرزا احمد ابن سلطان علی صدر الافاضل
• شرح دعای عرفه – سید ماجد این ابراهیم حسینی کاشانی
• شرح دعای عرفه امام حسین (علیه السلام) – محمد باقر مدرس بستان آباد
• شرح دعای عرفه امام حسین (علیه السلام) – سید محمد تقی نقوی قائنی
• شرح دعای عرفه – محمد علی حزین لاهیجی
• سیری در دعای عرفه امام حسین (علیه السلام) – سید علیرضا سید کباری
• دعای عرفه ترجمه تصویری – عبدالکریم بی آزار شیرازی
• ادعیه الموقف- شیخ صدوق